3.3.3. Un camiño que ten meta: Santiago testemuña do Señor
. Espírito evanxelizador e misioneiro do Ano Santo Compostelán
- Abrazar o futuro con esperanza
Habemos de recuperar con fidelidade creativa a herdanza cristiá que tivo un influxo decisivo no proceso da configuración de Europa. É necesario pois, percorrer de novo este Camiño para atoparse co Señor, para avivecer a Igrexa e a unidade apostólica da Igrexa. É o que San Xoán Paulo II chamaba as raíces de Europa, as raíces cristiás de Europa. Descubrir estas raíces é tarefa nosa, como un modo de renovar a Igrexa e facer realidade unha Europa que siga sendo un lugar de acollida e crecemento non só en relación co material, senón, sobre todo, en humanidade.
Habemos de recuperar con fidelidade creativa a herdanza cristiá que tivo un influxo decisivo no proceso da configuración de Europa. É necesario pois, percorrer de novo este Camiño para atoparse co Señor, para vivenciar a Igrexa e a unidade apostólica da Igrexa. É o que San Xoán Paulo II chamaba as raíces de Europa, as raíces cristiás de Europa. Descubrir estas raíces é tarefa nosa, como un modo de renovar a Igrexa e facer realidade unha Europa que siga sendo un lugar de acollida e crecemento non só en relación co material, senón, sobre todo, en humanidade.
Vivir o presente con entusiasmo misioneiro
“E esta é a miña oración: que o voso amor siga crecendo máis e máis en penetración e en sensibilidade para apreciar os valores. Así chegaredes ao Día de Cristo limpos e irreprochables, cargados de froitos de xustiza, por medio de Cristo Xesús, para gloria e loanza de Deus (Flp 1, 9-11)
Á luz das palabras do Apóstolo san Paulo aos filipenses, quero convidarvos a que vivades o presente con paixón evanxelizadora[3], respondendo á chamada de Deus e aos desafíos da Nova Evanxelización. As celebracións dos Anos Santos Composteláns buscan favorecer a realización integral da persoa e son unha chamada constante á conversión que nos axuda a renovarnos espiritualmente, lembrando os contidos da nosa fe e acollendo a salvación para ser evanxelizadores no medio da indiferenza relixiosa, incerteza moral e perda do sentido transcendente[4].
3.1. Crise económica e moral
A nosa sociedade está a pasar por unha profunda crise moral e económica, que afecta a case todos os ámbitos da vida: á familia, á educación, á confianza na clase política e ao seu servizo á nosa sociedade, á economía e ao traballo. As causas son diversas. Pero esta crise non é máis que a punta do iceberg dunha crise moito máis profunda que incumbe ás entrañas do funcionamento da nosa sociedade e que desde hai anos atravesa a humanidade. O fundamento desta crise é espiritual e moral[5]. Cando eliminamos a Deus da escena pública, desaparecen os referentes morais, languidece o absoluto, entra o relativismo, curmá a cobiza persoal e o sistema económico colápsase. A economía está en crise porque o sistema de valores da nosa sociedade está en crise.
Así o indica con acerto o papa Francisco cando sinala o grave perigo de caer no relativismo, porque xera ausencia de misericordia: a persoa que cae no relativismo faise dura de corazón. “Este relativismo práctico é actuar coma se Deus non existise, decidir coma se os pobres non existisen, soñar coma se os demais non existisen, traballar coma se quen non recibiron o anuncio non existisen”[6].
No contexto do laicismo e relativismo, a tecnoloxía e a electrónica, a mobilidade e as viaxes rápidas, a exploración do espazo e as superautopistas da información, todo parece indicar que as persoas buscan botar raíces no chan firme e estable do sacro. Canto máis rapidamente camiña a humanidade, tanto maior é a necesidade que sente duns cimentos firmes. Á vista do mal e do sufrimento da violencia e da guerra no mundo, fáltannos palabras e atopámonos con frecuencia na noite escura da fe. Non é un tempo para estar distraídos, senón para espertar en nós a capacidade de ver o esencial no medio do accidental[7].
Agora ben, “unha crise, escribía Hannah Arendt, obríganos a volver expornos preguntas e esíxenos novas ou vellas respostas, pero, en calquera caso, xuízos directos”[8]. Que nos ensina a situación na que nos atopamos agora? Que podemos aprender da realidade? Estamos tentados a darnos por vencidos? O Señor convídanos a superar o desconcerto para atopar o camiño que nos axude a ir máis aló dos esquemas mentais aos que estamos afeitos, superando a nosa tristeza espiritual. Estamos chamados a reinventarnos, a centrarnos nas cousas que realmente importan. Por utilizar unha imaxe da literatura clásica, non debemos facer como Ulises, é dicir, taparnos os oídos para resistir ás sereas, senón como Orfeo, que inventa un canto máis fermoso para superar as dificultades[9]. No medio da complexidade que nos toca vivir relixiosa, social e cultural, é necesario máis que nunca unha palabra de alento que proclame de novo que Deus nos sostén para afrontar con confianza e responsabilidade esta situación que a todos nos afecta. Estamos inmersos nunha sociedade necesitada de homes e mulleres que sosteñan a esperanza de moitas persoas que miran o futuro con pesimismo e que, ao mesmo tempo, propóñanlles a fe en Xesucristo como el único capaz de dar sentido ás súas vidas.
Os peregrinos xacobeos manifestaron que é necesario preservar a expresión pública do feito relixioso e valorar a relixión como unha achega positiva para a cohesión social no medio dunha crise, cuxas raíces son culturais e antropolóxicas, e que debe ser interpretada como as dores dun parto, como unha transición dolorosa chamada a alumar unha nova forma de convivencia que transforme radicalmente o noso estilo de vida para unha nova civilización, a que ten unha referencia espiritual cos seus principios morais e sociais, a súa cultura, a súa arte e a súa sensibilidade, seguindo a tradición cristiá que a articulou profundamente en cada unha das súas fibras[10].
Os cristiáns debemos comprometernos coa renovación moral da nosa sociedade, que nos impulsa a adoptar unha forma de vida máis austera e solidaria, e un maior compromiso cos que máis o necesitan. “A espiritualidade cristiá propón un crecemento con sobriedade e unha capacidade de gozar con pouco. É un retorno á sobriedade que nos permite deternos a valorar o pequeno, agradecer as posibilidades que ofrece a vida sen apegarnos ao que temos nin entristecernos polo que non posuímos. Isto supón evitar a dinámica do dominio e da mera acumulación de praceres”[11].
3.3.3. Un camiño que ten meta: Santiago testemuña do Señor
O Camiño nace por e para unha meta, nace pola chamada que significa a tumba do Apóstolo Santiago, amigo do Señor. Non podemos interpretar o camiño, desde o punto de vista do seu autorreferencialidade, coma se a meta fose o camiño en si mesmo. O fin e a meta non é o propio camiño.
A razón de ser da peregrinación culmina coa chegada ao destino. As expectativas da saída lógranse tras o cansazo do longo camiño e a paciencia do tempo investido. O momento do encontro con Deus produce alegría, acción de grazas, encomio. Tres son os motivos que marcan este momento de graza: a oración, a intercesión e a contemplación, a través das cales o peregrino entrega a súa vida ao Señor e os seus afectos máis profundos; a memoria do pasado e da realidade que deixou ás súas costas; o compromiso de conversión e renovación da propia vida.
O Camiño de Santiago é un percorrido de fe, penitencia e de oración á tumba do apóstolo Santiago, ás raíces apostólicas da nosa fe. É revivir a tradición recibida a través dos apóstolos. Así, “acudir á tumba de Santiago é lembrar o destino universal do Evanxeo. Por isto, Santiago proxéctanos fóra das nosas fronteiras cara á misión; penétranos nos camiños da paz, lánzanos ao futuro, impúlsanos á solidariedade con todos os mundos”[17].
Facer o Camiño, aínda que sexa servíndose dos transportes modernos, é só un medio. O importante é chegar á meta, e como se chega á meta. Porque o Camiño de Santiago ten meta, e esta meta é sempre Xesucristo. El mesmo é “Camiño, Verdade e Vida”, o único que pode abrirnos o acceso ao Pai para que nos atopemos con El (cf. Jn 14, 4-6). Xesucristo quixo facerse, El tamén, peregrino, como no camiño de Emaús.
3.3.4. Espírito evanxelizador e misioneiro do Ano Santo Compostelán
O peregrino, ao retornar á súa vida diaria, está chamado a comunicar a súa experiencia relixiosa e espiritual. O peregrino que traspasa o limiar da Porta Santa logo haberá de retornar ao outro camiño, ao da vida de todos os días, ao suco do traballo e da familia, ao debate e ao compromiso da vida social e do mundo levando no seu corazón un empeño máis decidido en dar a coñecer a Xesucristo, para construír a Igrexa na comuñón e na misión. Unha Igrexa en construción presente na sociedade como fermento que fai fermentar a toda a masa (cf. Mt. 13, 33), como servidora e bo samaritano do noso pobo nas horas do temor ante o futuro e da falta de esperanza (cf. Lc. 10, 33ss), como amiga respectuosa que ofrece o que ten: a súa fe en Cristo, a súa esperanza no Reino de Deus, o seu amor cara aos pobres, os enfermos, os migrantes, os desfavorecidos. Unha Igrexa en saída, empeñada na evanxelización e a formación dos laicos, atenta á pastoral familiar e á promoción da vida humana, a unha maior presenza en todos os ámbitos da vida social, o traballo, a educación, os medios de comunicación e a cultura.
O papa Francisco exhorta á Igrexa para estar en saída. Que significa isto? “Sae da túa terra”, isto é, da burbulla que nos illa do resto do mundo e vólvenos autorreferenciais; da zona de confort da comodidade, o egoísmo e as inercias; das falsas seguridades que nos proporciona o noso pequeno mundo, onde non hai espazo para máis voces que a nosa e onde se conxura o risco de calquera cambio co pretexto de preservar a verdade. Certamente, saír sen máis da área das nosas certezas pode expoñernos ao vaivén das opinións cambiantes e das modas efémeras.
Todo Xubileu encerra unha chamada “para saír á misión”, a ir ás periferias para que a través do testemuño de vida dos cristiáns o Evanxeo chegue a todos porque a todos está destinada a Boa Noticia do Amor de Deus. Concluído este ano Santo Compostelán habemos de seguir na nosa misión de coñecer, anunciar e propoñer a boa noticia do Evanxeo a nenos, adolescentes, novos, noivos, esposos e familias. Isto é tanto máis urxente ante o contexto social, cultural, mediático e lexislativo tan pouco favorable a unha visión transcendente do home e da sociedade.
4. Abrazar o futuro con esperanza cristiá
“Máis ben, glorificade a Cristo o Señor nos vosos corazóns, dispostos sempre para dar explicación a todo o que vos pida unha razón da vosa esperanza” 1Pe. 3, 15
4.1. Un Ano Santo especial: memoria das vítimas da pandemia
Despois deste período xubilar, ábrese ante nós un horizonte para crecer en santidade e comuñón como Igrexa peregrina ao servizo da misión. Xesús dinos a todos: “Ide e facede discípulos de todos os pobos, bautizándoos no Nome do Pai e do Fillo e do Espírito Santo; e ensinándolles a gardar todo o que vos mandei” (Mt. 28,19-20).
Ao sufrimento das numerosas vítimas da pandemia sumouse un sentimento xeneralizado de medo e desconfianza. Todo iso puxo a proba a fortaleza psicolóxica e relacional das persoas e xerou condicións de precariedade e situacións de reclusión e illamento. Certamente non será fácil borrar da nosa mente e do noso corazón a dura experiencia vivida durante tantos días de peche e illamento forzoso. A pandemia, que incidiu na vida de todos nós, axudounos a tomar conciencia dolorosa do fráxil que é a vida humana e de que non podemos confiar exclusivamente en nosas propias forzas, pois non somos deuses nin donos do noso propio destino.
Moitas persoas experimentaron a perda de familiares e amigos por causa do virus e trouxeron a súa memoria ante o Apóstolo Santiago. A pesar de todo, tamén foi un ano no que experimentaron a tenrura de Deus dunha maneira especial. É certo tamén que como nunca antes percibimos que pertencemos a unha gran familia espiritual, a Igrexa, onde sentimos a proximidade e a solidariedade a través da oración e a axuda mutua. Xuntos démonos conta da marabillosa realidade teolóxica da comuñón santos. Esa experiencia de fraternidade, vivida tería que empuxarnos a superar calquera rastro de individualismo egoísta e acrecentar a nosa caridade e actitude de servizo aos demais, especialmente aos máis pobres e vulnerables. A pesar de todos os sufrimentos e dificultades vividas, unha vez máis se puxo de manifesto que, mesmo en tempos de escuridade, Deus sempre nos dá a fortaleza da súa graza e sae ao noso encontro co seu amor providente.
4.2. Mirar con esperanza o futuro
A celebración do Ano Santo Compostelán converteuse nunha luz providencial para moitas persoas que peregrinaron á Tumba do apóstolo Santiago buscando un verdadeiro alento do Señor para a súa vida e a súa fe cristiás. Ao percorrer a propia historia recente descubrimos que, a pesar da propia fraxilidade e debilidade, a nosa fe dirixiuse a Deus, fonte da vida e orixe de todo ben. E “se o aflixido invoca ao Señor, El escóitao” (Sal 33).
Hoxe sabemos que son moitos os desafíos e as dificultades que temos os cristiáns para anunciar o Evanxeo e vivir o noso compromiso cristián, polo que corremos o perigo de caer no desánimo e a frustración. O envellecemento non se produce na vida cristiá polo paso dos anos senón pola tentación do pesimismo e polo enfraquecemento da esperanza. A incerteza e o medo ante o futuro que nos espera, teñen que ser superados pola esperanza cristiá que se apoia na certeza de que Deus é fiel e cumpre as súas promesas. “Esquécese unha nai da súa criatura, non se compadece do fillo das súas entrañas? Pois, aínda que ela esquézase, eu non te esquecerei!” (Is. 49,15).
Por este motivo “a esperanza cristiá nada ten que ver cun efémero sentimento optimista; moito menos coa confianza de que as cousas, por si mesmas, acabarán indo a mellor. Tampouco é simplemente esa espera paciente mentres pasa a tormenta. Esta disposición pode ser útil nalgunha ocasión, pero a esperanza cristiá non é iso. Nace da fe que recibimos, e, do mesmo xeito que ela, apóiase en Xesús. A esperanza cristiá é esperanza nel. Se puxemos a nosa fe nel, descubriremos que o que ata o de agora imaxinabamos como un futuro utópico, é realidade nel, no agora de Deus”[18].
Xesucristo resucitado difunde a vitoria do seu amor transformando o corazón e a conciencia de todo home que cre nel. A conversión ten lugar no secreto do corazón onde só ve o Pai e onde só chega Xesús co seu Espírito, sen outras testemuñas. Con todo, cando o corazón cambia, a persoa enteira renóvase. É a experiencia do camiño de Emaús, onde Xesús abre á esperanza aos dous discípulos que camiñaban desalentados (cf. Lc. 24, 13ss). A conversación co camiñante misterioso, aos poucos, acende o corazón; e ao sentar xuntos á mesa e no momento de partir o pan abríronselles os ollos e recoñecérono[19]. Igual que no caso dos dous discípulos de Emaús, a esperanza de Xesús acéndese en nós e esa luz resplandece en toda a nosa persoa.
A antiga Carta a Diogneto describe como vía a xente os cristiáns. Despois do bautismo, aparentemente eran cidadáns como eles, no vestido, nas casas, nas relacións. Con todo, os pagáns percibían neles unha transformación completa que infundía unha serenidade e unha esperanza extraordinarias mesmo cando eran perseguidos inxustamente. Os cristiáns sempre foron homes de esperanza. O seu forte e profunda serenidade atraía aos non crentes cara á Igrexa que é e debe ser casa da esperanza. Unha esperanza viva é o que nos pon en movemento, o que fai posible o progreso e o avance na vida do home. Todos os novos impulsos da sociedade e da propia Igrexa, todos os empeños, os sacrificios, en definitiva, as opcións que imos tomando na vida están motivados pola esperanza en alcanzar unha meta. Toda persoa necesita unha esperanza que lle axude a afrontar o presente. “Non nos deixemos roubar a esperanza”[20]. Grazas a ela, igual que os peregrinos que chegan á tumba do Apóstolo, continuamos e retomamos o noso camiño coa seguridade de que os nosos esforzos non son vans, pois, condúcenos o Espírito do Señor Resucitado que obra cousas grandes connosco na Igrexa e na sociedade. A mirada de fe e de esperanza cara ao futuro esperta sempre ilusión e vontade de servizo.
Lembremos que o obxectivo deste ano Santo Compostelán expresado na carta pastoral de convocatoria foi Sae da túa terra. O Apóstolo Santiago espérate. “Poñédevos en camiño” dinos o Señor no Evanxeo (Lc. 10, 3). Como nos lembra o papa Francisco, a misión pide evanxelizadores que se abren sen temor á acción do Espírito Santo para anunciar a Boa Noticia non só con palabras senón sobre todo cunha vida que se ha transfigurado na presenza de Deus[21]. Para iso, a nosa mirada deberá fixarse en Xesucristo, que é o mesmo, onte, hoxe e sempre.
A peregrinación é unha viaxe que se realiza movidos pola fe e a esperanza, e no que non só é importante o destino ao que se chega, senón a experiencia de peregrinar en si mesma, que non facemos sós, senón cos outros, compañeiros de rota, peregrinos como nós. Os esforzos e sacrificios da peregrinación, as relacións fraternas entre os peregrinos e quen os acolle, provocan a lectura dun significado que enmudece a cultura pragmática e a realidade do inmediato na que vivimos[23]. Nesa viaxe aprendemos a “camiñar xuntos”. Esta experiencia esixe deixar de lado as actitudes individualistas e abrirnos ao coñecemento dos que camiñan comigo. E ao mesmo tempo compartir e valorar a riqueza que os compañeiros de camiño me achegan.
Precisamente ser Igrexa é camiñar xuntos. O papa Francisco convidounos a reflexionar sobre a maneira en que a Igrexa está a camiñar unida, ou non, e como mellorar a participación de todos os crentes para responder á vocación e a misión de cada cristián de levar o Evanxeo ao mundo de hoxe. Para iso, propuxo un camiño sinodal co obxectivo de convidar a todos os bautizados a implicarse con conciencia e responsabilidade na escoita do Señor para identificar como, onde e de que maneira pódese anunciar, testemuñar, vivir o Evanxeo nesta etapa da historia.
Non podemos camiñar xuntos se non arde en nós o lume do Espírito que o Señor entregou á súa Igrexa en Pentecoste para iluminala e sostela e, coa riqueza dos seus dons, empuxala continuamente a saír con imaxinación e valentía a anunciar a todos o Evanxeo e levar a todos ao encontro decisivo co Señor. A súa misión será tanto máis fecunda canto máis estea animada polo lume do Espírito.
Tampouco podemos vivir un verdadeiro camiño sinodal se non percibimos a presenza do Señor que nos acompaña, se non escoitamos a súa palabra alentadora, se non o recoñecemos na participación eucarística de partir o pan o domingo, se non sentimos a responsabilidade de ir xuntos a compartir con todos o noso encontro co Resucitado. O noso camiño será sinodal se se realiza coa implicación real de todos e cada un, sen a ambición de recoñecementos individuais, senón desde a experiencia da fe vivida e compartida na sociedade e na Igrexa.
Tamén será imprescindible que nos poñamos en actitude de escoita. Unha Igrexa en movemento debe ser unha Igrexa que escoita sobre todo ao Señor, a súa Palabra, facéndoa cada vez máis decisiva na vida. Un camiño sinodal é verdadeiro se a Iglesia escoita a todos os seus irmáns e irmás, próximos e afastados, coa conciencia de que na súa experiencia de vida o Espírito sementa luz para todos.
Poñamos as nosas vidas baixo a protección da Virxe María, Nai da Igrexa e aprendamos dela que “se puxo en camiño” (Lc. 1,39), a arte de ir cara aos demais levando os dons que recibimos do Espírito Santo. En María, a Nai de Xesús, descubrimos todo o que se refire a Xesucristo e, en consecuencia, á nosa salvación e á Igrexa. Ela é a Virxe feita Igrexa, expresión simbólica da vida e misión da Igrexa que escoita a Palabra e a encarna para transmitila no hoxe da nosa historia. Como María habemos de ser a Igrexa que escoita, pero que tamén encarna a Palabra para proclamar a salvación. Ela alentará os nosos esforzos por difundir ao noso ao redor a alegre noticia do Evanxeo de Xesucristoº.
Conclusión
Ao chegar ao final desta Carta, quero expresar o meu desexo máis profundo de que este ano Santo Compostelán que celebramos, revitalice a nosa fe a todos os que formamos esta igrexa particular de Santiago de Compostela, e a todos os peregrinos que participaron nel. Que Santiago, o amigo do Señor, e Santa María, a Virxe Peregrina, intercedan por todos nós para que os froitos desta celebración xubilar axúdennos a fortalecer a nosa vida cristiá e sexamos unha Igrexa que brilla polo seu amor ao Señor, a forza da caridade e o celo apostólico por levar a todos a alegría do evanxeo.
Bendícevos con afecto na solemnidade da Inmaculada Concepción da Benaventurada Virxe María 2022.
+ Julián Barrio Barrio
Arcebispo de Santiago de Compostela
[1] Xoán Paulo II, Discurso na catedral de Santiago de Compostela, 9 de novembro de 1982. (Mensaxe de Xoán Paulo II a España, Madrid, BAC, 1982, páxs. 259-260)
[2] J. Barrio Barrio, Sae da túa terra. O apóstolo Santiago espérate. Carta pastoral no Ano Santo 2021, Santiago de Compostela, 2019, nº 108.
[3] Cf. Francisco, Exhortación Apostólica Evangelii Gaudium, 78.
[4] Cf. J. Barrio Barrio, Perspectivas ante o Ano Santo de 2021. Peregrinos na fe, polo camiño da esperanza e arraigados no amor, (Discurso na inauguración do Congreso de Acollida nos Camiños de Santiago, 8 de novembro de 2018)
[5] Bieito XVI, Discurso no aeroporto de Santiago de Cuba, 26.03.2012.
[6] Francisco, Exhortación Apostólica Evangelii Gaudium, 80.
[7] Cf. J. Barrio Barrio, O Ano Santo Compostelán e os retos antropolóxicos actuais, Conferencia pronunciada no Club Faro de Vigo, el 30 de Novembro de 2020.
[8] H. Arendt, Entre o pasado e o futuro, Barcelona 1996, p. 186.
[9] Cf. Francisco, Exhortación Apostólica Christus vivit, 223.
[10] Cf. J. Barrio Barrio, o.c., 30 de Novembro de 2020.
[11] Francisco, Carta encíclica Laudato Si´, 222.
[12] Francisco, Discurso do Santo Padre Francisco á Curia Romana con motivo das felicitacións de Nadal, Sábado, 21 de decembro de 2019.
[13] Paulo VI, Exhortación Apostólica Evangelii Nuntiandi, 4.
[14] J. Barrio Barrio, Peregrinar en espírito e en verdade. Escritos xacobeos, Santiago, 2004, 146.
[15] J. Barrio Barrio, Peregrinos por graza. Carta Pastoral do Arcebispo de Santiago de Compostela no Ano Santo Compostelán 2004, Arcebispado de Santiago de Compostela, 2004, nº 10.
[16] Id., Peregrinar en espírito e en verdade. Carta Pastoral do Arcebispo de Santiago no Ano Xubilar Compostelán 1999, nº 4-5.
[17] J. Barrio Barrio, Peregrinos da fe e testemuñas de Cristo resucitado. Carta Pastoral do Arcebispo de Santiago de Compostela no Ano Santo Compostelán 2010, Arcebispado de Santiago de Compostela, 2010, nº 15.
[18] J. Barrio Barrio, Sae da túa terra. O Apóstolo Santiago espérate. Carta Pastoral no Ano Santo 2021, Santiago de Compostela, 2019, nº 92.
[19] Id., Peregrinos por graza. Carta Pastoral do Arcebispo de Santiago de Compostela no Ano Santo Compostelán 2004, Arcebispado de Santiago de Compostela, 2004, nº 55.
[20] Francisco, Exhortación Apostólica Evangelii Gaudium, 92.
[21] Cf. Francisco, Exhortación Apostólica Evangelii Gaudium, 259.
[22] Cf. Ibid., 25.
[23] Cf. J. Barrio Barrio, Sae da túa terra. O Apóstolo Santiago espérate. Carta Pastoral no Ano Santo 2021, Santiago de Compostela, 2019, nº 66.
